EGRESSIO.

Atenim, Athenienses, me culpa vacuum esse ex ipsa Meliti accusatione, non longam poscere mihi videtur defensionem, sed vel haec sufficiant: quod autem supra dicebam, in magno et multorum odio me versari, id, scitote, verum est. Atque hoc est quod me perdet, si quid perdet, non Melitus, neque Anytus, sed vulgi criminatio et invidia; quae res multos etiam alios eosque bonos viros perdiderunt, atque in posterum, credo, perdent: neque adeo metuendum erat ne illa vis in me deficeret.

Iam dicat forsitan aliquis: Et non te pudet, Socrate, eo usum esse vitae instituto, unde impendeat nunc tibi periculum mortis? Huic ego iustissime ita respondebo: Haud recte dicis, mi homo, si vivendi aut moriendi periculum putas reputandum esse ab eo, cuius vel mediocris sit virtus, et non unum potius illud spectandum, si quid agat, utrum iuste an iniuste agat, bonique an mali viri fungatur officio. Nam ista quidem tua ratione vitiosi forent heroes illi, quotquot ad Troiam occubuerunt, tum ceteri, tum Thetidis filius: qui adeo periculum contempsit prae subeunda aliqua turpitudine, ut, postquam ei occidere cupienti Hectorem, dixisset mater, quae quidem erat dea, sic fere, ut opinor: Fili, si Patrocli amici caedem ulciscere, atque Hectorem interficies, ipse moriere:—Illico enim iam, inquit, post Hectora nex tibi certa est—: ille igitur, his auditis, mortem ac periculum parvi pendens, multoque magis metuens vivere ignavus, et amicos non ulcisci, Illico sic, inquit, moriar, iniuriam persequutus eius qui laesit, ne deridendus hic maneam curvas ad naves, telluris inutile pondus. Numne illum putas curasse mortem ac periculum? Ita enim res est plane, Athenienses: quo quisque in loco se statuerit ipse, quod optimum arbitraretur sequutus, aut a praefecto statutus fuerit, ibi eum oportet meo iudicio perstare et dimicare, nihil nec mortem neque aliud quicquam reputantem prae turpitudine. Itaque si ego olim, quum statuerunt me praefecti, qui a vobis cum imperio in me creati erant, et in Potidaea et in Amphipoli et ad Delium, tum quo in loco statuerunt, mansi non secus quam quilibet alius, et vitae periculum adii: nunc graviter delinquam, Athenienses, si, quum deus me, ut ego putavi atque in animum induxi, huc statuerit ut viverem occupatus in sapientia quaerenda in meque ipso et ceteris explorandis, ibi aut mortis aut alius cuiusquam rei metu de statione discedam. Indignum profecto sit, et meritissimo me aliquis in ius educat, quod deos esse non credam, ut qui oraculo fidem non habuerim, mortemque metuam, et sapiens esse mihi videar, qui non sim. Nihil enim, cives, aliud est, metuere mortem, quam videri sibi sapientem esse, qui non sit. Est enim, quae nescit, videri scire. Nam quid sit mors, nemo scit; ne id quidem an homini sit omnium maximum bonorum: sed metuunt, quasi probe sciant maximum malorum esse. Atque hoc nonne manat ex probrosa ista inscitia, quum quis putat se scire ea quae nescit?

Ego autem, cives, hac re fortasse hic quoque vulgus hominum antecello; et si in aliqua re me sapientiorem quoquam dixerim esse, in hoc dixerim, quod, quum non satis sciam de rebus, quae sunt apud inferos, etiam videor mihi nihil scire. At iniusta facere et non parere meliori, sive deo sive homini, id malum et turpe esse scio. Prae malis igitur, quae mala esse scio, ea quae nescio an forte sint bona, numquam metuam, neque fugiam. Quare ne nunc quidem, si me absolvitis, Anyto non obsequuti, qui dixit me aut omnino non educendum huc fuisse, aut semel eductum, utique morte multandum esse, monens vos, si evasero, fore mox ut filii vestri ea, quae Socrates doceat, sectantes, omnes penitus corrumpantur; si iam mihi dicatis: Socrate, nunc quidem Anyto non obsequemur, sed absolvimus te, hac tamen conditione ne longius in isto examine aut in sapientia quaerenda versere; sin posthac prehensus fueris in ea opera, moriere: si inquam, ea lege me absolveritis, sic respondebo vobis: Ego vos, Athenienses, in magno honore atque amore habeo, sed deo magis parebo quam vobis; et, quoad spiro ac possum, haud desinam sapientiam quaerere, vosque adhortari et admonere, quoties alicui vestrum occurrero, hac qua suevi oratione: Optime vir, Athenis natus quum sis, urbe maxima et laudatissima ob sapientiam et fortitudinem, opes quidem ut tibi sint quam plurimae, utque gloria sit et honor, non te pudet curare; at prudentiam et veritatem et ut animus tuus quam optimus fiat, non curas, neque studes: et si quis vestrum controversetur eaque se dicat curare, non statim dimittam eum, nec discedam, sed interrogabo et examinabo et redarguam; et si mihi non videbitur possidere virtutem, idque dicere tamen, exprobrabo, quod res plurimi aestimandas minimi pendat, viliores autem pluris. Ita et iuniori et seniori, cuicumque occurrero, faciam, sive hospiti sive civi; magis tamen civibus, quo mihi propiores estis genere. Nam id iubet, scitote, deus; et ego arbitror nullumdum vobis bonum contigisse in civitate maius quam hoc meum deo obsequium. Nihil enim circumiens aliud ago nisi ut suadeam et iunioribus et senioribus vestrum, ne corporum studio se dedant aut opum prius, aut cuiusquam alius rei tam intente, quam animi ad optimam rationem formandi; monens, non ex opibus exsistere virtutem, sed ex virtute opes et cetera omnia hominibus bona, tum privatim tum publice. Quae si dicens corrumpo adolescentes, perniciosa haec sane fuerint; sin quis alia me dicere ait praeter illa, nihil dicit. Quocirca ita responderim: Athenienses, sive parebitis Anyto, sive non; seu dimittetis me, seu non: sic habetote, non aliter facturum me esse, etiamsi saepe mihi sit moriendum.

Ne tumultuemini, Athenienses, sed quod vos rogavi, servate mihi ut ne tumultuemini ob ea quae dico, sed audiatis. Nam iuvabit vos, ut opinor, auditio. Etenim dicturus vobis nunc sum alia quaedam, quibus fortasse reclamabitis; at nolite hoc facere. Profecto enim, si me occidetis, talem qualem ego dico, non me magis laedetis quam vosmet ipsos. Me enim nequaquam laedet nec Melitus, nec Anytus; nam ne poterunt quidem. Non enim fas esse arbitror meliorem virum laedi a deteriore. Occidet me fortasse aut expellet aut ignominia notabit; et haec quidem fortasse hic aut alius quispiam, credo, maxima mala putat; sed ego non puto, verum multo magis, si quis facit quod nunc hicce facit, quum hominem occidere audet. Nunc igitur, Athenienses, ego minime mea causa haec dico, ut nonnemo putet, sed vestra causa, ne peccetis in dono, quod deus vobis dedit, me condemnando. Si enim me occideritis, non facile talem invenietis alium, ita plane—quamquam dictu ridiculum erit—appositum a deo civitati, velut magno et generoso equo, sed ob magnitudinem segniore, et qui incitamento eget calcaris cuiusdam: qualem mihi videtur deus addidisse me civitati, qui vos incitem et impellam et obiurgem singulos, neque cessem totum diem omnibus locis vobis assidere. Talis ergo alius non facile vobis continget, cives. Quare, me si audietis, parcetis mihi. At vos offensi forsitan, velut dormitantes quum excitantur, me ferietis, atque Anyto obsequuti, temere occidetis; posthac reliquum tempus perdormiscetis, nisi quem alium deus vobis miserit, cura permotus vestri. Me autem talem esse, qui a deo civitati datus videar, hinc cognoscere poteritis. Nimirum non humanum videtur, quod ego mea omnia neglexi, resque domesticas tot iam annos pessumire sivi, vestram autem rem assidue curo, privatim quemque adiens, tamquam pater aut frater maior, et ad studium impellens virtutis. Quodsi ullum ex ea re caperem fructum, aut mercedem quaererem ex his adhortationibus, esset sane aliqua rei ratio: nunc ipsi videtis, hos accusatores, quum in ceteris omnibus tam impudenter accusarint, tamen non depuduisse adeo, ut adhiberent qui testaretur, me ullam umquam mercedem aut exegisse aut postulavisse. Contra enim, opinor, idoneum ego adhibeo testem, vera me dicere, paupertatem.

Fortasse igitur mirabile videatur, quod, quum ita privatim quemque consilio iuvem circumiens atque aliena curans, publice non audeo prodire in concionem vestram, ut consilio iuvem civitatem. Sed eius rei causa est, quam vobis audientibus saepe multis in locis exposui, solitum mihi fieri omen quoddam divinum et daemonium; quod etiam in scripta accusatione sua Melitus derisit. Mihi vero illud iam a puero audiri coeptum est, vox quaedam, quae quum auditur, semper repellit me ab eo quod forte facturus sum, impellit autem numquam. Idque est quod mihi adversatur ne rempublicam tractem; ac pulcherrime adversari mihi videtur. Nam profecto, Athenienses, si ego pridem aggressus essem publica negotia tractare, pridem periissem, neque aut vobis utilitatis quicquam attulissem, aut mihimet ipsi. At ne succensete mihi, vera dicenti. Nemo enim hominum salvus erit, qui aut vobis aut cuicumque alii populo ingenue adversetur, multaque contra ius et leges in civitate fieri prohibeat; sed necesse est vere pugnaturum pro iure, si salvus esse vel brevi tempore volet, privatum agere, neque rempublicam capessere. Gravia equidem dabo vobis argumenta eius rei, non dicta, sed, quod vos magni ducitis, facta. Audite ergo mihi quae acciderunt, ut cognoscatis nemini me contra officium cedere metu mortis, quamvis non cedendo iam iamque perierim. Dicam autem vobis gravia et iudiciaria, sed vera tamen. Namque ego, Athenienses, nullo umquam publico munere sum functus, praeterquam senatorio; ac forte quondam tribus nostra Antiochis locum prytanicum sortita erat, quum vos decem praetores illos, qui corpora in proelio navali caesorum non sustulerant, cunctos una sententia damnari iussistis, contra leges, sicut posterius vobis omnibus visum est: tum ego solus e prytanibus adversatus sum vobis, quo minus quid faceretis contrarium legibus, diversumque mihi calculum: et quum rhetores parati essent me deferre atque in ius educere, vosque id iuberetis et acclamaretis, ego mihi ex lege et iusto periculum potius subeundum duxi quam vobiscum, iniusta decernentibus, faciendum terrore vinculorum aut mortis. Atque haec quidem fiebant tum, quum adhuc populare in civitate imperium erat: quum illud autem ad paucos pervenisset, Trigintaviri rursus me arcessiverunt cum quatuor aliis in tholum, atque imperarunt ex Salamine huc adducere Leontem Salaminium, ab ipsis occidendum; qualia illi etiam aliis multis multa imperabant, quum polluere criminibus quam plurimos vellent. Tunc vero ego rursus non verbis sed facto ostendi, mortem videri mihi—nisi subrustice dictum videbitur—susque deque habendam, sed ut nihil iniustum aut impium committerem, id vero maximae curae habendum. Me quidem illa potestas adeo violenta non perterruit, ut iniustum quicquam committerem. Itaque ut ex tholo egressi sumus, ceteri quatuor iverunt Salamina atque huc adduxerunt Leontem, ego autem meam viam abii domum. Et forsitan haec mihi causa fuisset mortis, nisi ista potestas cito sublata esset. Huius autem rei vobis plurimi erunt testes. Num ergo putatis me tot annos superaturum fuisse, si publicis muneribus fungerer, bonique viri fungens officio, iustitiae suffragarer, atque hoc, ut decet, plurimi facerem? Nihil profecto minus, Athenienses: neque enim alius quisquam hominum potuerit. At ego per omnem vitam, et publice sicubi quid egi, talis reperiar, et privatim idem ille, utpote qui nemini umquam concesserim quicquam praeter aequum, neque alii, neque horum cuiquam, quos ii qui me calumniantur, dicunt meos discipulos esse. Ego autem nullius umquam magister fui; sed si quis me loquentem et meas res obeuntem audire cuperet, sive iunior, sive senior, neminem umquam prohibui. Neque vero is sum qui pecunia accepta disseram, aut non accepta omittam; sed diviti pariter et pauperi me praebeo interrogandum, ac si cui libet, respondenti licet audire quae dico. Atque eorum sive quis probus fit, sive non fit, iure non sustinuerim causam ipsorum, quorum neque ulli promisi quicquam doctrinae, neque tradidi. Si quis autem dicit se a me umquam aut didicisse aut privatim audisse, quod non etiam ceteri omnes, is, scitote, verum non dicit. Sed qua tandem re nonnullos iam dudum oblectet conversatio mea, audistis, Athenienses: plane narravi ego vobis verum, oblectari eos quum audiunt explorari, si qui putant se sapientes esse, qui non sunt. Est enim res haud iniucunda. Mihi autem hoc, sicut ego aio, imperatum est a deo ut faciam, tum per vaticinia, tum per insomnia, tum quocumque demum modo divinum aliud numen homini imperare aliquid solet ut agat. Haec, Athenienses, et vera sunt et argumentis vinci facile possunt. Nam si ego iuniores partim corrumpo, partim corrupi, sane oportebat eos, si qui seniores facti cognorunt sibi, quum adolescentes essent, in aliqua re umquam me male consuluisse, nunc ipsos exsurgere meque accusare atque ulcisci: sin autem ipsi nollent, aliqui certe ex cognatis ipsorum, patres aut fratres aut alii necessarii, debebant, si quod malum a me cognati eorum perpessi essent, nunc meminisse atque ulcisci. Venerunt utique, quos adesse video, huc eorum multi: primum Crito hic, meus aequalis et popularis, Critobuli huius pater; dein Lysanias Sphettius, Aeschinis huius pater, item Antiphon Cephisiensis hic, Epigenis pater; atque alii etiam hi, quorum fratres illa conversatione mea usi sunt, Nicostratus Zotidae filius, Theodoti frater:—et Theodotus quidem obiit, ut ille mihi non potuerit apud hunc deprecator esse—: tum Paralus hic Demodoci filius, cuius frater erat Theages, et hic Adimantus Aristonis filius, cuius hicce Plato frater est, et Aeantodorus, cuius frater est hic Apollodorus. Sed et alios plurimos ego vobis nominare possum, quorum omnino aliquem debebat Melitus in actione sua adhibere testem: et si tunc oblitus est, nunc adhibeat—ego non impedio—si quid eiusmodi habet. Verum alia omnia invenietis, cives; omnes mihi succurrere paratos, corruptori, qui malefacit cognatis ipsorum, uti aiunt Melitus et Anytus. Etenim ipsis quidem corruptis forsitan esse possit ratio cur succurrant; incorruptis vero, iam senioribus viris, illorum necessariis, quae potest ratio esse succurrendi mihi, nisi recta haec et iusta, quod sciunt Melitum mentiri, me autem vera loqui? Sed hactenus, cives. Nam quae habui pro me dicenda, haec propemodum sunt, et alia, ut puto, eiusdem modi.